Νεανική παραβατικότητα, ένα ταμπού που πρέπει να σπάσει

Στην Κύπρο τα άτομα άνω των 16 ετών δικάζονται ως ενήλικες για την όποια εγκληματική τους πράξη, ενώ η έλλειψη Κέντρου Κράτησης Ανηλίκων στη χώρα φέρνει τους ανήλικους κατάδικους σε μια πτέρυγα των Κεντρικών Φυλακών, με τραγικές κάποιες φορές συνέπειες. Η νεανική παραβατικότητα αποτελεί διαχρονικά θέμα ταμπού, θέμα που δε θέλουμε να ξέρουμε, να βιώνουμε ή ακόμα και να συζητάμε. Μήπως όμως ήρθε η ώρα να το κάνουμε;

Στις μέρες της κρίσης, η εγκληματικότητα παντού παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις. Το φαινόμενο είναι παγκόσμιο και προκύπτει όχι μόνο από την πληγωμένη οικονομία, αλλά και από μία σειρά άλλους παράγοντες όπως οι κοινωνικές αλλαγές, οι αλλαγές στο μοντέλο της οικογένειας, η βία στο σπίτι, στο σχολείο, αλλά και στην κοινωνία κ.ά. Και ακόμα κι αν δε γίνεται εμφανές εξαρχής, το αυγό της εγκληματικότητας «επωάζεται» από πολύ νωρίς. Γι’ αυτό άλλωστε και στις εποχές της κρίσης ανθεί και η νεανική εγκληματικότητα.

Θέμα ταμπού για κάθε κοινωνία, που δεν μπορεί εύκολα να βλέπει τα παιδιά της να πιάνονται στον ιστό της παραβατικής συμπεριφοράς, η νεανική εγκληματικότητα είναι θέμα που συζητιέται παροδικά, όταν ξεσπάσει κάποιο σκάνδαλο ή όταν γίνει μια σοβαρή σύλληψη ανηλίκου.  Η νεανική παραβατικότητα αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα για την Επίτροπο Προστασίας των Δικαιωμάτων του Παιδιού στην Κύπρο για το 2012, όπως προκύπτει από την παρουσίαση των ετήσιων στόχων του γραφείου. Είτε μας θορυβεί αυτό, είτε όχι, το γεγονός είναι πως έχει έρθει η ώρα να αφήσουμε στην άκρη τα ταμπού και να σκύψουμε πάνω από το πρόβλημα, αφού η νεανική παραβατικότητα θα γίνει, αν δεν είναι ήδη, ένα από  τα πολλαπλά μέτωπα μιας οικονομικοκοινωνικής κρίσης, που αγριεύει.  Και το πρώτο το οποίο θα πρέπει να μας απασχολήσει είναι να κατανοήσουμε τη νεανική παραβατικότητα, να αντιληφθούμε ποιους αφορά στην Κυπριακή Δικαιοσύνη, αλλά και ποια είναι η σκληρή, πολλές φορές, πραγματικότητα που καλούνται να αντιμετωπίσουν τα παιδιά που ξέφυγαν της πορείας.

Τι είναι η νεανική παραβατικότητα
Παραβατικές χαρακτηρίζονται, στη διεθνή νομοθεσία, όλες εκείνες οι συμπεριφορές που παραβαίνουν έναν κανόνα συμπεριφοράς, που είναι βασικός για μια ορισμένη κοινωνική ομάδα. Στη νεανική   παραβατικότητα συμπεριλαμβάνονται όλες οι μη κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές, που κυμαίνονται από απλές αντικοινωνικές συμπεριφορές, μέχρι και ποινικά κολάσιμες συμπεριφορές. Σε αυτές μπορούν να συμπεριληφθούν μια σειρά από ευκαιριακά εγκλήματα, όπως κλοπές, διαρρήξεις, φθορές ξένης ιδιοκτησίας,  βανδαλισμοί, χρήση ουσιών και κατάχρηση αλκοόλ και παραβάσεις ΚΟΚ, αλλά και σοβαρότερα εγκλήματα, όπως επίθεση, σεξουαλική επίθεση, αδικήματα που έχουν να κάνουν με ναρκωτικές ουσίες και  λιγότερα συχνά εγκλήματα κατά της ζωής και της ανθρωποκτονίας.

Κοινός παρονομαστής όλων των παραπάνω η ηλικία των δραστών, που πρέπει σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα με τις διαφοροποιήσεις στη νομοθεσία κάθε χώρας, να είναι μικρότερη από τα 18 έτη.  Είναι γεγονός ότι σε ό,τι αφορά στην Κύπρο, οι περισσότερες παραβάσεις στις οποίες εμπλέκονται ανήλικοι, σύμφωνα με τις αναφορές των αστυνομικών αρχών, αφορούν την παραβίαση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, ωστόσο δεύτερα σε συχνότητα εγκλήματα ανάμεσα στους ανήλικους είναι οι κλοπές, αδικήματα που αφορούν τα ναρκωτικά  και ακολουθούν οι παραβιάσεις των νόμων περί αλλοδαπών και η επαιτεία (που όμως δεν αφορούν τους Κυπρίους ανήλικους).

Οι καταγραφές της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας τα τελευταία χρόνια καθιστούν σαφές πως το πρόβλημα της νεανικής παραβατικότητας στην Κύπρο είναι και υπαρκτό και σοβαρό, αφού οι αριθμοί δε λένε ψέματα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε έκθεση της Συμβουλευτικής Επιτροπής για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας στην οικογένεια του 2009: «Παρατηρείται μια έξαρση τα έτη 1996 και 1999, με αριθμό άνω των 500 ανηλίκων να εμπλέκονται σε σοβαρά εγκλήματα και μικροαδικήματα, ενώ ακολούθησε μια χαμηλότερη τάση εγκληματικότητας στους ανήλικους από το 2001 ως το 2003, με λιγότερες των 100 καταγγελθείσες περιπτώσεις. Οι καταγγελίες των επόμενων χρονιών 2004, 2005, 2006, 2007 κυμάνθηκαν μεταξύ 230 και 300».

Είναι λοιπόν προφανές πως το πρόβλημα έχει περάσει και το δικό μας κατώφλι, ενώ μάλιστα σύμφωνα με την ίδια έρευνα, οι τάσεις ανόδου της νεανικής εγκληματικότητας ήταν ήδη και προ κρίσης ξεκάθαρες.

Η  νομοθετική αντιμετώπιση
Η νομοθεσία της Κύπρου αναφορικά με τη νεανική παραβατικότητα δεν είναι σίγουρα η αυστηρότερη της Ευρώπης, δεν είναι όμως και η πιο «χαλαρή». Έτσι λοιπόν ενώ στην Ολλανδία για παράδειγμα οι ανήλικοι παραβάτες είναι μεταξύ των 12 και των 18 ετών και δύναται να υποστούν μέχρι και ισόβια φυλάκιση για τα αδικήματά τους, και στο Βέλγιο, κανένας ανήλικος κάτω των 16 ετών δεν έχει ποινική ευθύνη και κανείς κάτω των 18 δε φυλακίζεται, στην Κύπρο το ηλικιακό όριο της ποινικής ευθύνης των ανηλίκων είναι μεταξύ 10 και 15 ετών. Τα παιδιά κάτω των 10 χρονών δεν είναι ποινικά υπεύθυνα για οποιαδήποτε πράξη ή παράλειψη. Όλα τα άτομα άνω των 16 χρονών θεωρούνται ικανά για ποινική ευθύνη και αντιμετωπίζονται ως ενήλικοι.

Στην Κύπρο δεν υπάρχουν διαχωρισμένα αποκλειστικά δικαστήρια ανηλίκων, πράγμα που σημαίνει ότι η εκδίκαση των υποθέσεων των ανήλικων γίνεται με κυρώσεις του κοινού ποινικού δικαίου. Παράλληλα, όπως αποκαλύπτουν τα στοιχεία της στατιστικής υπηρεσίας Κύπρου από το 2004 και μετά παρατηρείται κατακόρυφη αύξηση της καταδίκης ανήλικων παραβατών, αποκαλύπτοντας μια αυστηροποίηση της στάσης της κυπριακής δικαιοσύνης απέναντι στους ανήλικους δράστες εγκλημάτων, αλλά και στις ποινές τους. Κάποιες από αυτές τις καταδίκες αφορούν και τη φυλάκιση των ανηλίκων. Αλλά πού;

Ανήλικοι στις Κεντρικές Φυλακές
Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης του Συμβουλίου Εγκληματικότητας του Υπουργείου Δικαιοσύνης που έφτανε χρονικά μέχρι το 2010, είχε συμπεριλάβει στους στόχους του την εξέταση του θέματος για δημιουργία καταστήματος κράτησης ανηλίκων, δηλαδή μιας φυλακής με τρόφιμους αποκλειστικά ανήλικα άτομα, στην Κύπρο. Εν έτει 2012, μια νέα εντελώς ξεχωριστή πτέρυγα ανηλίκων είναι υπό κατασκευή στις Κεντρικές Φυλακές της χώρας. Μέχρι σήμερα λοιπόν η ποινή φυλάκισης των παιδιών ηλικίας 16 – 18 ετών (και σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις αν έχει επιβληθεί σε παιδιά από 14 – 16 ετών) εκτίεται στις Κεντρικές Φυλακές, αφού δεν υπάρχουν ειδικοί χώροι κράτησης ανηλίκων.

Πώς όμως δίνουμε ακριβώς την ευκαιρία στα παιδιά αυτής της κοινωνίας, στο διάστημα της φυλάκισής τους, να αλλάξουν, να αναθεωρήσουν, να σωφρονισθούν, όπως ακριβώς επιβάλλει η πλήρης έννοια του σωφρονιστικού συστήματος κάθε χώρας, όταν τους τοποθετούμε δίπλα σε κοινούς εγκληματίες. Πώς περιμένουμε να γίνουν καλύτεροι και όχι χειρότεροι; Και το πιο σημαντικό, πόσο κινδυνεύουν αυτοί οι ανήλικοι παραβάτες, αυτά τα λίγα παιδιά της κοινωνίας μας, μέσα στις φυλακές;

Δεν έχει περάσει πολύς καιρός απ’ όταν μια καταγγελία για βιασμό εντός της πτέρυγας των ανηλίκων από ενήλικα κρατούμενο ήρθε στο φως της δημοσιότητας. Η καταγγελία αφορούσε έναν ενήλικα που βίασε ένα 17χρονο κρατούμενο και μάλιστα σύμφωνα με την υπόθεση, εν γνώσει του δεσμοφύλακα που ήταν υπεύθυνος την ώρα του βιασμού. Διατάχθηκε έρευνα, την οποία και ολοκλήρωσε το γραφείο της Επιτρόπου Διοικήσεως. Η Επίτροπος Διοικήσεως Ελίζα Σαββίδου χαρακτήρισε «εγκληματικό γεγονός την τοποθέτηση ενήλικα, ο οποίος καταδικάστηκε δυο φορές για σεξουαλικής φύσης αδικήματα, στην πτέρυγα ανηλίκων».

Η υπόθεση αυτή ανέδειξε την τεράστια έλλειψη για την προστασία των ανήλικων παραβατών, καθώς όσο δεν υπάρχει ξεχωριστός χώρος κράτησης γι’ αυτούς, η ασφάλειά τους παραμένει «θολό τοπίο». Σε συνέχεια των καταγγελιών, ήρθε μια δέσμη φωτός σε ό,τι αφορά στις συνθήκες κράτησης των ανηλίκων. Αυτή είναι η νέα πτέρυγα ανηλίκων που αν και δεν απομακρύνεται από το χώρο των Κεντρικών Φυλακών, θα εξασφαλίσει τον διαχωρισμό των νέων και ανηλίκων κάτω των 21 χρόνων με τους υπολοίπους κρατούμενους.

Καίρια όσο ποτέ η πρόληψη
Η πρόληψη της νεανικής παραβατικότητας όπως και εν γένει της εγκληματικότητας διακρίνεται σε πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή. Στο πρώτο και σημαντικότερο επίπεδο της πρωτογενούς πρόληψης περιλαμβάνονται τα μέτρα κοινωνικής πρόληψης που αφορούν κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες διαβίωσης, όπως για παράδειγμα είναι οι καλύτερες συνθήκες κατοικίας, υγειονομικής περίθαλψης, πρόνοιας, ασφάλειας, ενίσχυση της οικογένειας και του ρόλου της ως θεσμού.

Η δευτερογενής πρόληψη στοχεύει στον έγκαιρο εντοπισμό και την παρέμβαση στα νέα άτομα που χαρακτηρίζονται ως ευάλωτα για την ανάπτυξη παραβατικών συμπεριφορών, ενώ η τριτογενής πρόληψη αφορά τους κατασταλτικούς μηχανισμούς της πολιτείας, ώστε να διακοπεί η παραβατική συμπεριφορά, όταν έχει ήδη αρχίσει να εκδηλώνεται.

Τον Οκτώβριο έλαβε χώρα στην Κύπρο το 16ο ετήσιο συνέδριο του Ευρωπαϊκού Δικτύου Επιτρόπων για Παιδιά. Η Επίτροπος για Παιδιά της Κύπρου, κα Λήδα Κουρσουμπά, μιλώντας στο συνέδριο αναφέρθηκε στους παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη παραβατικών συμπεριφορών στα παιδιά, τονίζοντας παράλληλα τις ανησυχητικές αυξητικές τάσεις του φαινομένου νεανικής παραβατικότητας στη χώρα.

Με στόχο λοιπόν την πρωτογενή πρόληψη και τη μείωση των κοινωνικών συνθηκών που προκαλούν το πρόβλημα, το γραφείο της Επιτρόπου θέτει μεταξύ άλλων στόχους, όπως τη συμμετοχή στο Ευρωπαϊκό Χρηματοδοτικό Πρόγραμμα Δάφνη ΙΙΙ με τίτλο «Τερματισμός της βίας ενάντια στα παιδιά υπό κράτηση», αλλά και τη σύνταξη και προώθηση νέας νομοθεσίας σε σχέση με τη Νεανική Παραβατικότητα, για την οποία διαπιστώνει σημαντικό κενό.
Στον τομέα της δευτερογενούς πρόληψης, που σύμφωνα με τα δεδομένα είναι καίρια όσο ποτέ, οι στόχοι μεταξύ άλλων είναι  η συνεργασία με την Ομάδα Άμεσης Παρέμβασης του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού για την  ανάπτυξη και εφαρμογή εργαστηρίων παρέμβασης σε σχολεία, για την αντιμετώπιση θεμάτων εκφοβισμού και περιθωριοποίησης παιδιών.

Ιδιαίτερο βάρος στον τομέα της πρόληψης θα πρέπει να δοθεί και στην εξάλειψη της ενδοοικογενειακής βίας, καθώς σύμφωνα και με την έρευνα της Συμβουλευτικής Επιτροπής για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας στην οικογένεια του 2009, παίζει καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη βίαιης και παραβατικής συμπεριφοράς στους νέους.

Σημαντική σε όλες αυτές τις δράσεις είναι η πολιτική βούληση του κράτους να ασχοληθεί με ένα θέμα ταμπού, να σκύψει πάνω στα υπαρκτά προβλήματα και να σταθεί αρωγός σε σπουδαίες δράσεις, όπως αυτές του γραφείου για την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού.

Το ζητούμενο, βέβαια, δεν είναι μόνο η αρωγή του κράτους. Είναι να εμπλακούμε όλοι στη διαδικασία πρόληψης της εγκληματικότητας των νέων, ο καθένας από το πόστο του. Να ενημερωθούμε και να γνωρίζουμε πως τα παιδιά πρώτα από όλα ακολουθούν το παράδειγμα των ενηλίκων, που βρίσκονται αρχικά στο στενό και έπειτα στο ευρύτερο περιβάλλον τους. Και πάνω από όλα να κάνουμε τη συνειδητοποίηση πως τα παιδιά που δεν μπορέσαμε να σώσουμε, δεν είναι τέρατα και δεν είναι ξένα. Είναι παιδιά και είναι δικά μας!



Η άλλη πλευρά του νομίσματος…
Η έλλειψη ειδικού, αποκλειστικού δικαστηρίου για ανηλίκους στην Κύπρο είναι νόμισμα με δύο πλευρές. Από τη μια στέκει η σκληρότητα των ποινών για όσους καταδικάζονται, όπως αναλύσαμε. Η άλλη είναι η ατιμωρησία για πολλούς ανήλικους παραβάτες του νόμου. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που παιδιά προβαίνουν, για παράδειγμα, σε σημαντικές φθορές ξένης περιουσίας κι ενώ ενήλικοι καταγγέλλουν το περιστατικό, η απάντηση των αστυνομικών αρχών είναι «δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, είναι ανήλικοι».

Το αίσθημα της ατιμωρησίας που καλλιεργείται στη συνείδηση των παραβατικών παιδιών, αν και ο νόμος προβλέπει ότι έχουν ποινικές ευθύνες των πράξεών τους, τα οδηγεί να υιοθετήσουν συμπεριφορές που θα μπορούσαν να συμπτυχθούν στη φράση «εγώ είμαι ο νόμος εδώ!».

Μια τέτοια περίπτωση, όπως αποκάλυψε πρόσφατα η κυπριακή εφημερίδα «Αλήθεια», συμβαίνει στη Λάρνακα. Πρόκειται, σύμφωνα με το ρεπορτάζ της εφημερίδας, για  σπείρα 15χρονων Κύπριων που έφερε τον πανικό στην πόλη. Η Αστυνομία αδυνατεί να ενεργήσει, με επιχείρημα την έλλειψη δικαστηρίου και καταστήματος κράτησης ανηλίκων. Μάλιστα τα παιδιά, που σύμφωνα με το ρεπορτάζ είναι ενδεχομένως και χρήστες ναρκωτικών, θεωρούν πια ότι τίποτα δεν μπορεί να τα αγγίξει, οδηγούμενα σε ανεξέλεγκτες συμπεριφορές.



Η περιβόητη υπόθεση της Χίου
Στην Ελλάδα έπρεπε να σημειωθεί μια συγκλονιστική υπόθεση νεανικής εγκληματικότητας, για να αφυπνιστεί η κοινή γνώμη για τα αίτια, την αντιμετώπιση, την τιμωρία και την πρόληψη της παραβατικότητας των παιδιών και εφήβων. Αφορούσε τη συμμορία «Locos C» που δρούσε στο νησί της Χίου.

Τι ήταν οι «Locos C»; Παιδιά και έφηβοι μπλεγμένα στα γρανάζια των ναρκωτικών. Παιδιά που θεώρησαν ότι ο νόμος δε θα τα αγγίξει, ότι εκείνα ήταν ο νόμος στο νησί. Σίγουρα αλαζονική η συμπεριφορά τους, αλλά ποιος έχει την αίσθηση του κινδύνου στην εφηβεία του; Και ακόμα χειρότερα, ποιος χρήστης ναρκωτικών έχει αυτή τη συναίσθηση γενικά.

Η εξάρθρωση της συμμορίας «Locos C», που τα μέλη της διακινούσαν τεράστιες ποσότητες ναρκωτικών στην τοπική κοινωνία και με στόχο εκτός των άλλων, παιδιά του δημοτικού, τρομοκρατώντας μεγάλους και μικρούς, πλέον βρίσκονται διάσπαρτα στις φυλακές όλης της Ελλάδας, πληρώνοντας τις επιλογές τους. Συνολικά το Δεκέμβριο του 2011 έγιναν πάνω από 20 συλλήψεις παιδιών και νέων ηλικίας 15-25 χρονών, στη μεγαλύτερη αστυνομική επιχείρηση που έγινε ποτέ στο ελληνικό νησί. Δυστυχώς διαφεύγουν μέχρι σήμερα τρία «μεγάλα κεφάλια» που προμήθευαν τα ναρκωτικά στη νεανική συμμορία, ένας Έλληνας υπήκοος και δύο ακόμη αλβανικής υπηκοότητας. Όλοι ενήλικες.

Της Λίας Παπαϊωάννου