Λήδα Κουρσουμπά: Αγγίζει και την Κυπριακή πραγματικότητα η ενδοοικογενειακή βία

«Η ενδοοικογενειακή βία συνιστά ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο, αγγίζει και την κυπριακή πραγματικότητα σε μεγάλο βαθμό».

Η παιδική κακοποίηση είναι διαδεδομένη και μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε κουλτούρα, εθνικότητα και κοινωνική τάξη. Μπορεί να έχει τη μορφή σωματικής, συναισθηματικής, λεκτικής ή σεξουαλική κακοποίησης.
Κάθε παιδί είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα με τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του.
Ποια είναι όμως η θέση του παιδιού στην Κυπριακή Κοινωνία; Πως αντιμετωπίζεται το παιδί από τους μεγάλους;
Αυτά και για άλλα πολλά θέματα ζητήσαμε να μας ενημερώσει η Επίτροπός Προστασίας των Δικαιωμάτων του Παιδιού κ. Λήδα Κουρσουμπά

Ε:Ποια η θέση του παιδιού στην Κυπριακή κοινωνία;
Α:Η Κύπρος είναι μια παιδοκεντρική κοινωνία, δηλαδή μια κοινωνία όπου ο θεσμός της οικογένειας παραμένει ισχυρός και το παιδί βρίσκεται στο κέντρο της οικογένειας.  Παράλληλα, το κράτος έχει επικυρώσει τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και άλλες διεθνείς πράξεις διασφάλισης δικαιωμάτων του παιδιού, είναι ευρωπαϊκή χώρα η οποία έχει ψηλό βιοτικό επίπεδο, υπάρχουν παροχές, π.χ, πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, παιδείας, κ.λ.π.
Εντούτοις, παρά τη γενική θετική προοπτική του σεβασμού των δικαιωμάτων των παιδιών στην Κύπρο, ένα ζήτημα που προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία, και το οποίο περνά απαρατήρητο από την κοινωνία στο σύνολό της, είναι αυτό της ορθής εφαρμογής του δικαιώματος του παιδιού να συμμετέχει στα πράγματα που γίνονται γύρω του και που το αφορούν.  Δηλαδή, το δικαίωμα του παιδιού να έχει δική του άποψη και να την εκφράζει τόσο στην οικογένεια όσο και στο σχολείο, και στην κοινωνία γενικότερα. Η κατανόηση, αποδοχή και,
κατ 'επέκταση, η εφαρμογή του δικαιώματος των παιδιών στην ουσιαστική συμμετοχή σε όλα τα επίπεδα όπου λαμβάνονται αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή του, ανάλογα πάντα με την ηλικία και την ωριμότητα του, συναντά αξιοσημείωτη αντίσταση εντός της κυπριακής κοινωνίας.  Αυτό αντικατοπτρίζει την αδυναμία της να αναγνωρίσει τα παιδιά ως ενεργά μέλη της με ικανότητά να συμβάλλουν στη διαμόρφωση των πραγματικοτήτων της κοινωνίας στην οποία ζούμε.

Ε:Ποια τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά από την γέννηση τους μέχρι και την ενηλικίωση τους;

Α:Κάθε ηλικία έχει τις δικές της δυσκολίες, τα δικά της κρίσιμα θέματα και μεταβατικά στάδια τα οποία ένα παιδί καλείται να αντιμετωπίσει και να ξεπεράσει προκειμένου να ωριμάσει, να αναπτυχθεί και να αυτονομηθεί. Τέτοια είναι π.χ. η διαμόρφωση ταυτότητας, η θέση του στην οικογένεια, η  ανάπτυξη ικανότητας να έχει δική του άποψη και δικό του λόγο, η μετάβαση από τη μια βαθμίδα εκπαίδευσης στην άλλη, και η προσαρμογή στο σχολικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Πέραν όμως από αυτά, τα οποία αφορούν το σύνολο των παιδιών, υπάρχουν προβλήματα και εμπειρίες που κάποια παιδιά βιώνουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, που τα κάνουν πιο ευάλωτα με πολλές αρνητικές τραυματικές επιπτώσεις, τόσο στη ψυχολογική τους κατάσταση όσο και την ισορροπημένη ανάπτυξή τους. Τέτοια είναι η κάθε μορφής κακοποίηση (ψυχολογική, φυσική, σεξουαλική), προβλήματα υγείας του ιδίου του παιδιού ή άλλων μελών της οικογένειας, φτώχεια, πένθος ή σοβαρές συγκρούσεις εντός της οικογένειας, κ.α.

Ε:Ποια πιστεύετε ότι είναι η πιο δύσκολη ηλικία για ένα παιδί;
Α:Δεν νομίζω ότι μπορεί αντικειμενικά να οριστεί κάποια συγκεκριμένη ηλικία ως η πιο δύσκολη για το παιδί γιατί η κάθε ηλικία έχει τις δικές της προκλήσεις τις οποίες το παιδί πρέπει να ξεπεράσει ώστε να προχωρήσει ισορροπημένα στο επόμενο στάδιο. Παραπέρα, το κάθε παιδί έχει τις δικές του εμπειρίες, τις οποίες βιώνει και ερμηνεύει με το δικό του τρόπο. Επομένως, η ζωή του κάθε παιδιού είναι μοναδική και πρέπει να τυγχάνει του ανάλογου σεβασμού. Στα πλαίσια αυτά, θεωρώ υψίστης σημασίας τα παιδιά να έχουν δίπλα τους ενήλικες που διαθέτουν το χρόνο, να έχουν γνώση και ευαισθησία και μπορούν να τα προστατεύουν αλλά και να τα ενδυναμώνουν και να τους δίνουν εκείνη τη στήριξη και το χώρο, ώστε αυτά να μπορούν να αναπτύσσουν τις δικές τους ικανότητες, ανάλογα με την ωριμότητα και ηλικία τους, ώστε, σταδιακά, να μπορέσουν να περάσουν το κατώφλι της ενήλικης ζωής ενδυναμωμένα άτομα.

Ε:Η Κυπριακή Νομοθεσία καλύπτει τα παιδιά ή υπάρχουν κενά και ποια είναι αυτά;

Α:Η Κύπρος έχει, γενικώς ομιλούντες, ένα αξιόλογο νομοθετικό πλαίσιο σε ότι αφορά την προάσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ελλείψεις και αδυναμίες και, μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις κραυγαλέες όπως είναι η έλλειψη ολοκληρωμένου πλαισίου που να ρυθμίζει θέματα που αφορούν τα παιδιά ή αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς ανηλίκων. Συναφώς, έχω υποβάλει εμπεριστατωμένες εισηγήσεις για νέο νομοθετικό πλαίσιο που ρυθμίζει την πρόληψη, προστασία και χειρισμό ανηλίκων που επιδεικνύουν αντικοινωνική ή παραβατική συμπεριφορά με την δημιουργία ειδικών δομών και προγραμμάτων, την εισαγωγή εναλλακτικών μορφών ποινής (π.χ  επιτήρησης, κοινωνικής εργασίας, περιορισμού από συγκεκριμένες δραστηριότητες), και τη δημιουργία δικαστηρίων ανηλίκων, καθώς και για εναρμόνιση διαφόρων επί μέρους νομοθεσιών με διεθνή επίπεδα διασφάλισης δικαιωμάτων του παιδιού, όπως, π.χ διασφάλιση του συμφέροντος του παιδιού και συμμετοχή του σε διαδικασίες που το αφορούν. Ουσιαστικό πρόβλημα παρουσιάζεται στην εφαρμογή νομοθεσιών λόγω έλλειψης κουλτούρας σεβασμού δικαιωμάτων του παιδιού. 

Ε:Είναι επικίνδυνο ή όχι για τα παιδιά το διαδίκτυο;
Το διαδίκτυο, όπως κάθε άλλη τεχνολογία, έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Το διαδίκτυο είναι για τα παιδιά ένα εξαιρετικό εργαλείο λήψης πληροφοριών, ενημέρωσης και εκπαίδευσης, αλλά και μέσο ελεύθερης έκφρασης των απόψεων τους. Όμως, λόγω της χαοτικής δομής του, της μαζικότητάς του, της ευκολίας πρόσβασης και της ανωνυμίας που προσφέρει στο χρήστη, παρουσιάζει κινδύνους που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, όπως είναι τα παιδιά.  Σίγουρα δεν πρέπει να το δαιμονιοποιούμε. Οφείλουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να αποκομίζουν τα οφέλη που μπορεί να τους δώσει αλλά, ταυτόχρονα, τα προστατεύουμε από τους κινδύνους οι οποίοι μπορεί να ελλοχεύουν. 

Α:Τόσο η οικογένεια όσο και το σχολείο, πρέπει να δημιουργήσει το αναγκαίο προστατευτικό πλαίσιο, ώστε τα παιδιά να αναγνωρίζουν τους κινδύνους του διαδικτύου. Πρέπει, ταυτόχρονα, να καλλιεργηθούν στα παιδιά εκείνες οι αντιστάσεις που θα τους βοηθήσουν να μην πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης αλλά να καταγγέλλουν οποιαδήποτε τέτοια προσπάθεια  στους γονείς, στους δασκάλους, ή και στις αρμόδιες αρχές.   Τούτο μπορεί μόνο να γίνει μέσα από τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος, ιδιαίτερα στην οικογένεια, όπου τα παιδιά από πολύ μικρά νιώθουν άνετα και ενδυναμωμένα να μιλούν για όλα τα θέματα με τους γονείς τους και/ή τους δασκάλους τους. 

Ε:Δυστυχώς βλέπουμε ολοένα και περισσότερα περιστατικά κακοποίησης παιδιών από τους ίδιους τους γονείς ή συγγενείς ή ακόμη και από το φιλικό τους περιβάλλον. Ποια τα δικά σας στοιχεία και πως μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτό το τραγικό φαινόμενο;
Α:Η ενδοοικογενειακή βία συνιστά ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο, δυστυχώς, αγγίζει και την κυπριακή πραγματικότητα σε μεγάλο βαθμό. Παρά το γεγονός ότι, είμαστε μια κοινωνία που αγαπά τα παιδιά της, εντούτοις σημαντικός αριθμός παιδιών βιώνει βία μέσα στην  οικογένεια, σωματική, ψυχολογική, ακόμη σεξουαλική κακοποίηση με όλες τις συνεπακόλουθες αρνητικές συνέπειες.

Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού έχει συμβάλει ουσιαστικά στον τρόπο αντίληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου της βίας ενάντια στα παιδιά. Επιβάλλει στα κράτη να λαμβάνουν όλα τα κατάλληλα νομοθετικά, διοικητικά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά μέτρα, προκειμένου να προστατεύσουν το παιδί από κάθε μορφή σωματικής ή πνευματικής βίας, τραυματισμού, ή κακομεταχείρισης, παραμέλησης ή πλημμελούς μεταχείρισης, βίαιης μεταχείρισης ή εκμετάλλευσης, συμπεριλαμβανομένης και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Απαιτεί τη λήψη σειράς μέτρων για πρόληψη και προστασία των παιδιών, όπως κοινωνικά προγράμματα που αποσκοπούν στην παροχή της απαραίτητης υποστήριξης προς το παιδί και σε αυτούς που έχουν τη φύλαξη του, διεξαγωγή εκστρατειών διαφώτισης για θετική συμπεριφορά προς τα παιδιά και ενημέρωση των ίδιων των παιδιών για τα δικαιώματα τους, ώστε να μπορούν να προστατεύουν τους εαυτούς τους από κινδύνους που τα απειλούν.
Στη βάση των προνοιών της Σύμβασης τα κράτη έχουν υποχρέωση να παρεμβαίνουν και μέσα στην οικογένεια, αν τίθεται θέμα βίας ή κακομεταχείρισης των παιδιών, και να λαμβάνουν τέτοια μέτρα ώστε να προστατεύσουν το παιδί και, ως έσχατο μέτρο, να το απομακρύνουν από την οικογένεια ενώ, παράλληλα, να λαμβάνουν μέτρα στήριξης της οικογένειας ώστε αυτή να μπορέσει να λειτουργήσει σωστά.
Στη βάση των προνοιών της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού και των υποχρεώσεων που επιβάλλει στο Κράτος, έχω προβεί σε σειρά παρεμβάσεων που στοχεύουν στην αντιμετώπιση και πάταξη του φαινομένου της βίας ενάντια στα παιδιά μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον και όχι μόνο. Αυτές περιλαμβάνουν δημόσιες τοποθετήσεις μου και παρεμβάσεις σε Υπουργούς και άλλους αρμόδιους φορείς προκειμένου η πολιτεία να μην περιορίζεται σε αντιδράσεις όταν κάτι στο σύστημα δεν λειτουργήσει σωστά, αλλά να επεκτείνεται και στη θεσμοθέτηση και ανάπτυξη προγραμμάτων σφαιρικής πρόληψης και αντιμετώπισης. Από το 2010 κατέθεσα  ολοκληρωμένες εισηγήσεις για κατάρτιση Εθνικής Στρατηγικής και Σχεδίου Δράσης για τερματισμό της Βίας ενάντια στα παιδιά, εντός και εκτός οικογένειας.  Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να αναληφθούν πρωτοβουλίες και εκπονηθούν προγράμματα με βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και να διασφαλιστεί η συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων που θα επιτρέψει μια σφαιρική και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος, με στόχο την πρόληψη. Στο επίκεντρο των δράσεων πρέπει να είναι προγράμματα ενημέρωσης και επιμόρφωσης των γονέων για άσκηση «θετικού» γονικού ρόλου καθώς και επαγγελματιών που ασχολούνται με παιδιά, αλλά και για ενδυνάμωση των ίδιων των παιδιών.

Ε:Πόσο κοντά στα παιδιά είναι το εκπαιδευτικό μας σύστημα και κατεπέκταση οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί;
Α:Μέσα από την εμπειρία που αποκομίζω από διάφορες δράσεις μου – όπως π.χ. επισκέψεις σε σχολεία, διαδραστικά εργαστήρια με παιδιά στο σχολικό χώρο και στο Γραφείο μου, συναντήσεις με την Ομάδα Εφήβων Συμβούλων,  μαθητικά συμβούλια και άλλα οργανωμένα σύνολα παιδιών αλλά και εκπαιδευτικών - διαπιστώνω ότι, παρόλο που γίνονται ευσυνείδητες προσπάθειες από μεγάλο αριθμό εκπαιδευτικών, υπολείπονται πολλά που ανάγονται σε αλλαγή νοοτροπίας, κουλτούρας και στάσης• στην ουσία σε κατανόηση του όλου φάσματος των δικαιωμάτων των παιδιών, δηλαδή σεβασμού της αξιοπρέπειας και της προσωπικότητας του παιδιού και της ανάγκης να έχουμε αυτό που λέγεται ένα «δημοκρατικό σχολείο», όπου το δικαίωμα των παιδιών σε εκπαίδευση δεν θα αντιμετωπίζεται μόνο ως θέμα πρόσβασης στο σχολείο αλλά ως θέμα περιεχομένου. Θα έλεγα ότι, οι εκπαιδευτικοί της Δημοτικής Εκπαίδευσης είναι πιο κοντά στις ανάγκες των παιδιών και έχουν πιο σωστή αντίληψη του περιβάλλοντος και του πνεύματος διασφάλισης των δικαιωμάτων των παιδιών.  Θεωρώ ότι αυτό οφείλεται, εν μέρει, στη βασική κατάρτισή τους και στο ότι από επίδειξη δικού τους ενδιαφέροντος λαμβάνουν μέρος πιο συχνά σε επιμορφωτικά εργαστήρια, ορισμένα από τα οποία καταρτίζονται και σε συνεργασία με το Γραφείο μου. Όσον αφορά την κατάσταση στη Μέση Εκπαίδευση, θα πρέπει από τη μια να μελετηθούν τρόποι ώστε το σύστημα να ενδυναμώνει ψυχικά και νοητικά τους μαθητές κι όχι απλώς να στοχεύει να τους μεταφέρει τεράστιο όγκο γνώσεων σε σημείο που όλο το σύστημα να καταλήγει καταπιεστικό για τα παιδιά μας.  Παράλληλα, οι εκπαιδευτικοί της Μέσης Εκπαίδευσης χρειάζεται να χρειάζονται στήριξη, ενδυνάμωση και κατάρτιση ώστε να μπορούν να χειρίζονται τις ανησυχίες και τα θέματα των εφήβων με περισσότερη κατανόηση και ευελιξία και μέσα σε πνεύμα σεβασμού της προσωπικότητας και αξιοπρέπειας των εφήβων. Θέλω να πιστεύω ότι, στα πλαίσια της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης και των νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων, (στην ανάπτυξη των οποίων είχα ενεργό παρέμβαση για θεσμοθέτηση θεμάτων και υλικού που αφορά ακριβώς τα θέματα αυτά) ο χώρος του σχολείου και της εκπαίδευσης θα διαφοροποιηθεί έτσι ώστε να έχουμε πλέον ένα «δημοκρατικό σχολείο» όπου το σύστημα και οι εκπαιδευτικοί να είναι κοντά στα παιδιά και τα παιδιά να το βιώνουν.  Έχω επιδοκιμάσει τους στόχους της νέας Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης και, επαναλαμβάνω, ότι η μεγάλη πρόκληση είναι η εφαρμογή τους.  

Ε:Υπάρχουν διαφορές στην αντιμετώπιση των παιδιών μας  στην Κύπρο από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης;
Α:Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η αντιμετώπιση των παιδιών μας στην Κύπρο είναι περίπου στα πλαίσια των άλλων ανεπτυγμένων χωρών, κυρίως των ευρωπαϊκών. Τονίζω πάντα ότι η Κύπρος είναι κράτος δικαίου με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και αυτό είναι ένα βασικό σημείο αναφοράς.  Παράλληλα, είμαστε μια κοινωνία που αγαπά τα παιδιά της και τα παιδιά είναι στο επίκεντρο.  Τούτο, όμως, κατά την άποψη μου έχει διαχρονικά δημιουργήσει μια λανθασμένη κουλτούρα και νοοτροπία. Οι γονείς θεωρούν το παιδί κτήμα τους και, επομένως, πολλές φορές λειτουργούν καταπιεστικά, ακόμη και κακοποιητικά, αδυνατούν να αναγνωρίσουν το παιδί τους ως ξεχωριστή προσωπικότητα, με δική του αξιοπρέπεια  και να «κτίσουν» πάνω στις «αναπτυσσόμενες ικανότητες» του, στηρίζοντας, ενδυναμώνοντας, και προωθώντας την αυτονομία του (και θέτοντας όρια, πάντα ανάλογα με την ηλικία και την ωριμότητα), ενώ σταδιακά να μειώνουν το βαθμό προστασίας, ώστε να το καταστήσουν ικανό να φτάσει στην ενηλικίωση ανεξάρτητος και ενδυναμωμένος άνθρωπος.  Μόνο έτσι μπορούν να προλάβουν και να προστατεύσουν το παιδί τους από διάφορους κινδύνους, π.χ σχολικό εκφοβισμό, ναρκωτικά, διαδίκτυο, εκμετάλλευση, συμπεριλαμβανομένης και της σεξουαλικής. Η έλλειψη χρόνου και ουσιαστικής επικοινωνίας, η μη παροχή δυνατότητας να έχουν άποψη και να την εκφράζουν συνιστά παραβίαση δικαιωμάτων των παιδιών.  Συχνά γονείς φαίνεται να έχουν την εσφαλμένη αντίληψη ότι τα πολλά υλικά αγαθά που παρέχουν στα παιδιά τους συνιστούν «δικαιώματα». Ακριβώς εδώ έγκειται η ουσία του λάθους και της παραβίασης δικαιωμάτων των παιδιών.  Σεβασμός των δικαιωμάτων των παιδιών μας σημαίνει σεβασμός της αξιοπρέπειας τους προστασία και, ταυτόχρονα, ενδυνάμωση και στήριξη, ώστε τα ίδια να μπορέσουν σταδιακά να λειτουργούν αυτόνομα. 



Συνέντευξη: Στέλλα Σουρμελή