Γυναίκες της Ρωσίας: Στη χώρα των μεγάλων αντιφάσεων

Είναι ίσως από τις πιο παρεξηγημένες γυναίκες του κόσμου λόγω των κλισέ, των μύθων και των φαντασιώσεων γύρω από το όνομά τους. Πολλοί υποστηρίζουν πως μοναδική  φιλοδοξία τους είναι να κάνουν παιδιά και να υπηρετούν τον άντρα αφέντη τους, πως είναι έτοιμες να θυσιάσουν την ευτυχία τους με αντάλλαγμα την προστασία που τους προσφέρει ένα γεμάτο πορτοφόλι. Και το χειρότερο πως όταν φεύγουν απ’ τη χώρα τους το κάνουν για να βγάλουν εύκολο χρήμα και στην καλύτερη των περιπτώσεων, για να «τυλίξουν» κάποιο πλούσιο αρσενικό. Όποιος, όμως, μένει προσκολλημένος στα κλισέ, είναι αδύνατο να αντιληφθεί το δυναμισμό και την περηφάνια που κρύβεται πίσω από τη φυσική τους ομορφιά.

Στις 8 Μαρτίου του 1917 οι γυναίκες της Ρωσίας βγήκαν στους δρόμους ζητώντας ψωμί και ειρήνη. Εκείνη η μέρα για πολλούς ιστορικούς είναι η απαρχή της Οκτωβριανής επανάστασης. Μιας επανάστασης που οδήγησε στην απομάκρυνση του τσάρου Νικόλαου Β’ και που έδωσε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Από τότε η μέρα αυτή γιορταζόταν με μεγάλη λαμπρότητα μέχρι το 1965, οπόταν και οι σοβιετικοί την καθιέρωσαν αργία. Η ημέρα της γυναίκας τιμάται στη Ρωσία ως γενική αργία της χώρας.

Στη μετασοβιετική Ρωσία μπορεί να παραμένει αργία, όμως έχει χάσει τον πολιτικό της χαρακτήρα. Η 8η Μαρτίου πλέον γιορτάζεται ως η ημέρα της μητρότητας, της ομορφιάς και της άνοιξης. Είναι η μέρα που οι άντρες προσφέρουν στις γυναίκες τους λουλούδια και δώρα, ενώ μερικοί μπορεί να προσφέρουν και τις υπηρεσίες τους για τις δουλειές τους σπιτιού. Όλες τις υπόλοιπες μέρες του χρόνου, όμως, οι Ρωσίδες ζουν σε μια κοινωνία που προσπαθεί να αντιγράψει τη Δύση με έναν άκομψο τρόπο, με σεξιστικά στερεότυπα, με φτώχεια, με βία. Η ζωή τους τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει αλλάξει ριζικά, σε μερικούς τομείς προς το καλύτερο και σ’ άλλους πάλι προς το χειρότερο.

Πριν πολλά χρόνια ο Λένιν είπε: «Κάθε μαγείρισσα μπορεί να διοικήσει το κράτος», σημαίνοντας έτσι την απελευθέρωση της γυναίκας. Για τη σοσιαλιστική επανάσταση δε δούλεψαν μόνο αντρικά χέρια. Η γυναίκα μορφώθηκε, βγήκε στην παραγωγή και έκανε τα πρώτα της βήματα σε ανδροκρατούμενους χώρους, κάτι που ήταν αδιανόητο ακόμα στη Δύση. Η Αλεξάντρα Κολοντάι ήταν η πρώτη γυναίκα διπλωμάτης στον κόσμο, το 1923. Η Βαλεντίνα Τερέσκοβα η πρώτη αστροναύτης, ενώ η Σαμπίνα Σπιλράιν υπήρξε μία από τις πρώτες ψυχαναλύτριες σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα θεμέλια μπήκαν, όμως μια κοινωνία που για χρόνια ζούσε στο Μεσαίωνα, πριν την Οκτωβριανή επανάσταση, δεν αλλάζει παραδόσεις από τη μια στιγμή στην άλλη.

Σήμερα στη Ρωσική Ομοσπονδία, η ισότητα των αντρών και γυναικών είναι κατοχυρωμένη από το Σύνταγμα. Στην πραγματικότητα, όμως, η ρωσική κοινωνία συνεχίζει να μένει δέσμια των παλαιών προκαταλήψεων εναντίον τις γυναίκες.  Όπως είχε πει και ένα Ρώσος βουλευτής «ο άντρας, επειδή έτσι ορίζουν οι ορμόνες του, είναι γεννημένος αρχηγός και μαχητής, ενώ μια γυναίκα ηγέτης αποτελεί εξαίρεση. Οι άντρες γίνονται κορυφαίοι διευθυντές, έτσι είναι η φύση τους. Η γυναίκα είναι βοηθός». Αυτή είναι η ρωσική πραγματικότητα σήμερα.

Στην πορεία αλλαγής
Ο γάμος συνεχίζει να αποτελεί το βασικό προορισμό της ζωής των Ρωσίδων και μάλιστα από πολύ νωρίς. Τα 23,3 χρόνια είναι η μέση ηλικία γάμου για τη γυναίκα και τα 26,1 για τον άντρα. Παρά την αντιγραφή του δυτικού τρόπου ζωής που θέλει τη γυναίκα χειραφετημένη, να προσπαθεί για την καριέρα της και τη προσωπική βελτίωσή της, αναβάλλοντας το γάμο επ’ αόριστον, στη Ρωσία κάτι τέτοιο είναι πολύ σπάνιο. Οι Ρωσίδες αρνούνται να δηλώσουν φεμινίστριες και αυτό έχει τα κατάλοιπά του από το σοσιαλισμό, αφού σύμφωνα με αυτόν τα δύο φύλα εξισώνονται και επομένως δεν υπάρχει ανάγκη ύπαρξης του φεμινισμού. Πολλές Ρωσίδες συνεχίζουν να πιστεύουν πως δεν έχουν λόγο να παλέψουν για κάτι, παρ’ όλο που η πραγματικότητα τούς διαψεύδει καθημερινά. Αλλαγές στον τρόπο σκέψης γίνονται, ωστόσο. Μπορεί οι Ρωσίδες και οι Ρώσοι να παντρεύονται σε πολύ νεαρή ηλικία, όμως δε διστάζουν να χωρίσουν εξίσου εύκολα. Το 58% των γάμων καταλήγουν σε διαζύγιο. Σε αρνητική τροχιά βρίσκονται και οι γεννήσεις που συνεχώς μειώνονται. Μετά ειδικά τη μεγάλη οικονομική κρίση και την απότομη μετάβαση στον καπιταλισμό, ο δείκτης γεννήσεων άρχισε να κατρακυλά προς τα κάτω. Τα τελευταία τρία χρόνια το ποσοστό δείχνει κάποια βελτίωση, γεγονός που συνδέεται με τη βελτίωση της ρωσικής οικονομίας.

Παρά τις συνεχείς αλλαγές, οι μητέρες εξακολουθούν να απολαμβάνουν πολλά από όσα κέρδισαν τη σοβιετική περίοδο, όπως 140 μέρες πληρωμένης άδειας για κάθε παιδί, 540 μέρες άνευ αποδοχών και διάφορα οικογενειακά επιδόματα.

Οι αμβλώσεις είναι νόμιμες, αλλά την ίδια στιγμή αποτελούν και μεγάλο αγκάθι στη ρωσική κοινωνία. Για μια περίοδο η άμβλωση έγινε η κυριότερη μέθοδος αντισύλληψης. Σήμερα, παρ’ όλο που παρουσιάστηκε κάποια πτώση στον αριθμό των αμβλώσεων, εντούτοις η Ρωσία έχει το υψηλότερο ποσοστό αμβλώσεων στην Ευρώπη μαζί με εκείνο της Ρουμανίας. 

Μορφωμένες και Άνεργες
Είναι γεγονός πως οι γυναίκες της Ρωσίας υπερτερούν στη μόρφωση συγκριτικά με τους άντρες. Αποτελούν το 58% των πτυχιούχων πανεπιστημίου, ενώ ο γυναικείος αναλφαβητισμός είναι ανύπαρκτος. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, αποτελούν και την πλειοψηφία των ανέργων. Την εποχή της μεγάλης οικονομικής καταστροφής, δηλαδή το 1990 – 1998, καταργήθηκαν 7,8 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και το 80% από αυτές ανήκαν σε γυναίκες. Το μεγαλύτερο τίμημα πλήρωσαν όσες είχαν ανώτερη μόρφωση και επαγγελματική ειδίκευση.

Επίσης, αν και βάσει της νομοθεσίας η μισθολογική ισότητα είναι υποχρεωτική, οι αμοιβές των γυναικών είναι πολύ συχνά 30% κατώτερες από αυτές των αντρών. Εκτός αυτού, πολλές νέες και ανύπαντρες βιώνουν την απόρριψη από τους εργοδότες, που σκέφτονται διπλά τη μελλοντική εγκυμοσύνη και την πληρωμένη άδεια που θα αναγκαστούν να δώσουν. Πολύ συχνά οι έγκυες απολύονται ή εξαναγκάζονται σε παραίτηση. Πολλές μάλιστα νεοπροσληφθείσες αναγκάζονται να υπογράψουν ότι δεσμεύονται να μη μείνουν έγκυες, για όσο διάστημα θα εργάζονται στην επιχείρηση.

Στο χώρο εργασίας, ο άντρα είναι συνήθως το αφεντικό και η γυναίκα η βοηθός, ακόμα και αν διαθέτει περισσότερα προσόντα από αυτόν. Το ποσοστό των γυναικών που κατέχουν υψηλές διευθυντικές θέσεις σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα δε φτάνει καν το 10%. Μερίδιο ευθύνης έχουν και οι ίδιες οι γυναίκες που συχνά δέχονται να αποχωρήσουν από την εργασία τους, χάριν του άντρα και των παιδιών τους. Δεν είναι λίγες αυτές που βλέπουν τη μόρφωση και το πτυχίο ως τα μέσα για την εξεύρεση ενός «καλού γαμπρού», παρά ως τα μέσα για την επιτυχία στο επαγγελματικό τομέα.

Αυτό βέβαια αποτελεί μονάχα μέρος της πραγματικότητας, αφού στη Ρωσία των μεγάλων αντιφάσεων, το 89% των μικρών επιχειρήσεων ανήκει σε γυναίκες. Οι χαμηλοί μισθοί, η τεράστια δυσκολία στην εξεύρεση εργασίας, καθώς και οι συνεχείς διακρίσεις βάσει φύλου στο χώρο εργασίας ώθησαν τις γυναίκες να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους και να στήσουν τη δική τους επιχείρηση.

Παρ’ όλο που η συντριπτική πλειοψηφία των εκατομμυριούχων είναι άντρες, ορισμένες γυναίκες σιγά-σιγά αρχίζουν να κάνουν τα πρώτα τους βήματα στον κύκλο των ισχυρών του χρήματος. Τις περισσότερες φορές βέβαια έχουν τη βοήθεια του εκατομμυριούχου συζύγου τους, όπως η Γελένα Μπατουρίνα, η πλουσιότερη γυναίκα της Ρωσίας, που έφτιαξε την περιουσία της καταπιασμένη με τον κατασκευαστικό τομέα, κάτι στο οποίο λέγεται πως τη βοήθησε ο πανίσχυρος, πρώην δήμαρχος της Μόσχας, Γιούρι Λούσκοφ, που τυχαίνει να είναι και σύζυγός της.

Υπάρχουν, όμως, και αυτοδημιούργητες, όπως η Ίριδα Μπαλάκινα που ξεκίνησε από τη θέση της γραμματέως στο πρακτορείο Reuters  και το 1993 αναγκάστηκε να πουλήσει όλα της τα κοσμήματα, όταν ο σύζυγός της εγκατέλειψε αυτή και την κόρη της. Σήμερα διευθύνει το ρωσικό παράρτημα της εταιρίας Factiva, θυγατρικής του Dow Jones. Η ομάδα της αποτελείται κυρίως από γυναίκες.

Εκεί που τα πράγματα είναι πολύ απογοητευτικά είναι στον τομέα της πολιτικής, αφού η παρουσία των γυναικών είναι σχεδόν αόρατη. Η Ρωσία κατατάσσεται στην 80η θέση στον κόσμο σε ό,τι αφορά στην αναλογία αντρών  - γυναικών στην πολιτική εκπροσώπηση.

Αντιμέτωπες με τη βία
Η απουσία των γυναικών από τα κέντρα λήψης αποφάσεων ίσως να εξηγεί σε κάποιο βαθμό την αδιαφορία και αδυναμία του ρωσικού κράτους να αντιμετωπίσει το σοβαρό πρόβλημα της βίας κατά των γυναικών. Μια ρωσική παροιμία λέει: «Άντρας που δέρνει ίσον άντρας που αγαπά» και με αυτή τη νοοτροπία μεγαλώνουν οι γυναίκες της Ρωσίας. Βάσει στοιχείων κάθε χρόνο 14.000 Ρωσίδες δολοφονούνται από μέλη της οικογένειάς τους ή από ερωτικούς συντρόφους. Αναφορές του υπουργείου εσωτερικών κάνουν λόγο για 36.000 γυναίκες, που ξυλοκοπούνται καθημερινά από τους συντρόφους τους. Πολύ σοβαρό είναι επίσης το πρόβλημα των βιασμών, που σίγουρα είναι πολύ πιο εκτεταμένο από τις 9.000 των κρουσμάτων που καταγγέλλονται κάθε χρόνο. Ο φόβος, η ντροπή, αλλά και η αντίληψη ότι η γυναίκα έφταιγε αποτρέπουν πολλές που πέφτουν θύματα να προβούν σε καταγγελία. Η γενικότερη στάση της πολιτείας μόνο αδιάφορη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, αρκεί να αναλογιστεί κανείς πως στην αχανή ρωσική επικράτεια υπάρχουν μόνο 20 κέντρα προστασίας κακοποιημένων γυναικών.

Τράφικινγκ
Τεράστιο πρόβλημα αποτελεί επίσης το τράφικινγκ. Η Ρωσία κατέχει την πρώτη θέση στην Ευρώπη, και μια από τις πρώτες στον κόσμο στη διακίνηση λευκής σάρκας, εντός και εκτός συνόρων. Υπολογίζεται πως από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και μετά, πάνω από μισό εκατομμύριο Ρωσίδες έχουν πέσει στα δίκτυα μαφίας, εκτός των χιλιάδων άλλων γυναικών από τις υπόλοιπες σοβιετικές δημοκρατίες. Τα κυκλώματα καλύπτονται συνήθως πίσω από τη βιτρίνα των «γραφείων εξευρέσεως εργασίας», που υπόσχονται σε πολλές φτωχές γυναίκες να τους βρουν δουλειά στο εξωτερικό. Την ίδια στιγμή, ο μέσος όρος ηλικίας των νεαρών κοριτσιών που πέφτουν θύματα των κυκλωμάτων πορνείας, όσο πάει χαμηλώνει. Στη Μόσχα, σύμφωνα με ορισμένες έρευνες το 20 – 25% των γυναικών που εκδίδονται είναι ανήλικες. Ο ετήσιος τζίρος από το τράφικινγκ ενηλίκων και ανηλίκων υπολογίζεται στα 7 δισεκατομμύρια δολάρια. Το διαδίκτυο κατακλύζεται από ροζ αγγελίες με πανέμορφες Ρωσίδες «έτοιμες για όλα» και όλα αυτά σε μια χώρα που η πορνεία είναι παράνομη.

Ώρα για αντίδραση
Αντιμέτωπες με ένα αντίξοο περιβάλλον και μια αδιάφορη έως και εχθρική πολιτεία, οι Ρωσίδες παίρνουν τη τύχη στα χέρια τους, στήνοντας ένα δίκτυο αλληλοβοήθειας. Υπάρχουν περισσότερες από 600 γυναικείες οργανώσεις υποστήριξης και ακόμα περισσότερες μη κυβερνητικές. Σκοπός τους είναι εκτός από την ενημέρωση, η επαγγελματική κατάρτιση και η βοήθεια εισόδου των γυναικών στην αγορά εργασίας, καθώς και η υποστήριξη των κακοποιημένων γυναικών. Ψηλά στη λίστα προτεραιοτήτων βρίσκονται οι αγροτικές περιοχές, εκεί όπου η φτώχεια κτυπάει κόκκινο. Πολλά νοικοκυριά δεν έχουν ρεύμα ή τρεχούμενο νερό, ενώ πολλά χωριά δε διαθέτουν πρόσβαση σε σύστημα κεντρικής θέρμανσης, ιατρείο, μαγαζιά. Οι γυναίκες, οι οποίες είναι ιδιοκτήτριες του 30% των αγροκτημάτων, ίδρυσαν το 1996 το Διεπαρχιακό Κίνημα Αγροτισσών, που προσπαθεί να διασφαλίσει το δικαίωμα στην ιδιοκτησία γης για τις γυναίκες και να συντονίσει προγράμματα ιατρικής περίθαλψης και σχολικής εκπαίδευσης σε απομονωμένα χωριά.

Οι Ρωσίδες γνωρίζουν πολύ καλά τις δυνατότητές τους, αν και αναγνωρίζουν ταυτόχρονα την ανισότητα που υπάρχει γύρω τους. Γνωρίζουν πως μπορούν να ανταποκρίνονται καλύτερα σε καιρούς οικονομικής κρίσης από τους άντρες, αφού είναι πιο ευέλικτες, πιο πρόθυμες να μάθουν, δε διστάζουν να δοκιμάσουν καινούργια πράγματα και να κάνουν στροφή 180 μοιρών στη δουλειά και τη ζωή τους. Η Σαλάζοβα, επιτυχημένη έμπορος έργων τέχνης υποστηρίζει: «Το σοβιετικό σύστημα έκανε τους άντρες μαλθακούς. Είναι φανερό ως οι γυναίκες είναι πιο γρήγορες, πιο ευέλικτες και πιο ικανές από τους άντρες και σταμάτησαν να ανέχονται τα πάντα από τους συζύγους τους».  Σε αυτή την αργή πορεία αλλαγής, τα σημάδια είναι ενθαρρυντικά.

Της Στέλλας Παναγιώτου